Hoe pakken we de grote maatschappelijke uitdagingen van onze tijd aan? Simon Tans, universitair docent Internationaal en Europees Recht aan de Radboud Universiteit, denkt dat werken met experts uit uiteenlopende vakgebieden een onderdeel van de oplossing is. “Een omwenteling vereist waarschijnlijk een samenspel van vrijwel alle disciplines.”
Ik ben een doemdenker. De mens rommelt en klungelt volstrekt ongecoördineerd aan een complexe machine waarvan wij zelf onderdeel zijn. Door ons gerommel wordt de machine steeds warmer en steeds meer kleine onderdelen doen het niet meer. We trekken deurtjes open waar wellicht een giftige damp achter zit. We strooien ook allerlei stoffen in onze eigen voederbak.
De mens weet al heel lang dat wij onlosmakelijk verbonden zijn met het ecosysteem, maar vooral de laatste eeuw doen wij erg ons best om dat niet te willen zien. Het is vrij duidelijk hoe de toekomst eruitziet als we vanuit dezelfde gedachtegang verder rommelen. We zijn ook met veel mensen en hoewel wij individueel best begrijpen dat een omwenteling nodig is, zijn wij als collectief heel moeilijk te sturen.
Maar, ik ben wel een hele vrolijke doemdenker. Ik zie de toekomst wellicht als gitzwart, maar die toekomst is in de eerste plaats niet zeker. In de tweede plaats kunnen wij daar nog altijd invloed op uitoefenen en in de derde plaats laat ik mijn dagelijks leven qua mentale gezondheid niet te veel beïnvloeden door die toekomst. Misschien zijn wij al voorbij enkele kantelpunten in het klimaat, maar iedere bijdrage die helpt om te voorkomen dat onze planeet minder leefbaar wordt (vooral voor onszelf), is nuttig. En als ik ongelijk heb en we gaan naar een toekomst waarin we wel de juiste balans weten te vinden, dan was het maar goed dat mijn doemdenken mijn leven niet heeft beïnvloed.
Verder denkend dan de ecologische uitdagingen; wat deze tijd zo interessant maakt, is dat de ontwikkelingen die nu gaande zijn wel eens de basis kunnen zijn van zowel een utopische, als een dystopische toekomst. Denk daarbij aan AI en robotisering. Heb ik te veel sciencefiction gelezen? Misschien, maar ik verwoord hier niet mijn eigen mening, maar die van mensen die er wel verstand van hebben.
In oktober hebben wij een conferentie georganiseerd met als titel ‘Services of General (Economic) Interest: State of Play and Current Challenges’. Bij deze titel denk je niet meteen aan toekomstbepalende onderwerpen. In Ferris Bueller’s Day Off (1986) wordt het internationaal economisch recht zelfs aangehaald als ultiem saai onderwerp voor een college, waarna de hoofdrolspeler de benen neemt en begint aan zijn day off. Toch gaf één van de keynote sprekers tijdens onze conferentie een fascinerende presentatie over het feit dat de Big Tech bedrijven (Google, Meta, Amazon, etc.) steeds meer diensten van algemeen (economisch) belang verzorgen. Het idee van zo’n dienst is dat ze cruciaal zijn om deel te kunnen nemen aan de samenleving. Vroeger waren dit soort diensten in handen van overheden. Nu dus soms in de handen van dit soort bedrijven. Als je daarover gaat mijmeren, dan begrijp je waarom de spreker een mogelijk dystopische toekomst voor zich zag.
De rol van grote bedrijven, het milieu, biodiversiteit, klimaatverandering en artificial intelligence. De toekomst van onze arbeidsmarkt, robotisering en migratiestromen… Er zijn maar weinig vakgebieden waarbinnen grote vraagstukken géén rol spelen. Ik ben dan ook een groot fan van de slogan ‘je bent nodig’. Maar wat is mijn rol dan? Dit is natuurlijk sterk afhankelijk van je vakgebied.
Ik heb samen met een collega, ecoloog Constant Swinkels, het plan opgevat om een interdisciplinaire pilot op te zetten. Juristen, economen en ecologen die samen werken aan natuurbeheer, en hoe dit beter georganiseerd kan worden. Iets met twee vliegen in een klap, interdisciplinair leren en werken aan een (groene) toekomst. Of juist niet dus, hoe meer vliegen hoe beter. Op de achtergrond speelt het veel grotere vraagstuk hoe wij de samenleving zo ver krijgen dat we economie en ecologie niet langer scheiden. Dat dit dus géén verdelingsvraagstuk is. Een prachtig voorbeeld van het gebrekkige samenspel tussen economie, ecologie en regelgeving is Bodemzicht, een ecologische boerderij bij Nijmegen die zo succesvol is dat de boerderij té biodivers is geworden. Daardoor mag het gebied nu juridisch niet langer als landbouwgebied worden aangemerkt.
Helaas blijkt dat interdisciplinaire vaardigheden aanleren op zichzelf al vrij lastig is, en dat bovendien nog helemaal niet aangetoond is dat dergelijke vaardigheden bijdragen aan het oplossen van complexe problemen. De woorden in IPBES-documenten en visies op onderwijs dat interdisciplinair denken en samenwerken de sleutel is, zijn vaak vrij stellig, maar niet echt onderbouwd. Dit zegt uiteraard ook niet dat het niet klopt. Intuïtief voelt het voor mij in ieder geval logisch, experts uit meerdere disciplines zijn nodig om de grote maatschappelijke uitdagingen waar wij voor staan aan te pakken. Los daarvan, dat studenten in de toekomst vaker met andere disciplines zullen gaan samenwerken is wel duidelijk.
Ik ben heel benieuwd naar de uitkomst van onze pilot. Zorgen voor de noodzakelijke omwenteling is extra lastig als je niet precies weet wat er nodig is. Wie zal zeggen vanuit welke discipline de benodigde bijdragen gaan komen? Een omwenteling vereist waarschijnlijk een samenspel van vrijwel alle disciplines. In mijn ogen proberen wij als universitaire gemeenschap met blinddoek op, een steile helling afrennend, een grote groep studenten – die allen ook geblinddoekt achter ons aan rennen – naar een cruciaal punt te loodsen.
Allemaal te bombastisch? Wellicht. Ik hoop dat ik ernaast zit. Dat ik inderdaad te veel sciencefiction kijk. Dat ik over twintig jaar met hengel in een bootje zit, kleinkinderen met zwembandjes krioelend door het water. Het Zwitserleven gevoel.
Dit artikel verscheen eerder op de website van de Radboud Universiteit.
Simon Tans is universitair docent Internationaal en Europees Recht aan de Radboud Universiteit.